Grafika polskich czasopism popularnonaukowych XVIII wieku

Abstrakt

W artykule zaprezentowano wyniki badań grafiki dwunastu polskich czasopism popularnonaukowych ukazujących się XVIII wieku w Warszawie, Lwowie i Krakowie. Omówiono charakterystyczne cechy układu graficznego oraz szaty graficznej periodyków, wskazano prototypy europejskie tego typu czasopism oraz źródła pozyskiwania tekstów i ozdobnych elementów typograficznych, a także znaczenie grafiki dla popularyzacji nauki w czasopismach.
Grafika polskich czasopism popularnonaukowych nie była dotychczas analizowana z uwzględnieniem zarówno układu graficznego pisma, jak i jego szaty graficznej. Podjęcie szczegółowych badań z tego zakresu przyczyni się do oceny ewolucji tego typu czasopism od XVIII do XX wieku oraz do wykazania wartości edukacyjnych zawartych w nich ilustracji. W artykule przedstawiono wyniki badań grafiki dwunastu XVIII-wiecznych czasopism, zakwalifikowanych zgodnie z definicją Grażyny Wrony jako polskie czasopisma popularnonaukowe. Do analizy układu graficznego i szaty graficznej zastosowano zmodyfikowany schemat badawczy opracowany przez Wiktora Frantza. Do badań wybrano następujące tytuły prasowe: „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone” (Warszawa 1758-1761), „Uwagi Tygodniowe Warszawskie” (Warszawa 1768-1769), „Wybór Ekonomicznych Wiadomości” (Warszawa 1770), „Zbiór Różnego Rodzaju Wiadomości” (Warszawa 1770), „Historia Polityczna Państw Starożytnych” (Warszawa 1772), „Pamiętnik Polityczny i Historyczny” (Warszawa 1782-1792), „Magazyn Warszawski” (Warszawa 1784-1786), „Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych” (Kraków 1784-1785) „Polak Patriota” (Warszawa 1785-1786), „Zabawy Obywatelskie” (Warszawa 1792-1793), „Dziennik Uniwersalny” (Warszawa 1794), „Praktyka Lekarska” (Warszawa 1795). Polskie czasopisma popularnonaukowe od połowy XVIII wieku służyły upowszechnianiu w społeczeństwie zdobyczy światowej nauki i techniki. Stosowano w nich układ graficzny typowy dla wydawnictw zwartych tego okresu, a także powszechny w Europie materiał drukarski (papier, typ i krój czcionek oraz ozdobniki). Ilustracje miedziorytowe, początkowo nieliczne, stanowiły ważny element objaśniający i dopowiadający w stosunku do tekstu. Ich obecność w „Uwagach Tygodniowych Warszawskich” i „Wyborze Ekonomicznych Wiadomości” oraz „Pamiętniku Politycznym i Historycznym” i „Magazynie Warszawskim” należy zawdzięczać wydawcom: Janowi Ch. Albertrandiemu i Piotrowi Świtkowskiemu - świadomym, że tekst podparty ilustracją techniczną nie tylko wzbogacał stronę wizualną pisma, ale wzmacniał jego wartość edukacyjną.