Imaginacja podaje „rękę nauce, a ich związku owocem jest oświecenie” Szata graficzna polskich czasopism popularnonaukowych XIX wieku

Abstrakt

W artykule zaprezentowano wyniki badań szaty graficznej dziewiętnastu polskich czasopism popularnonaukowych ukazujących się w XIX wieku w Warszawie, Puławach, Poznaniu, Lesznie, Lwowie, Krakowie i Tarnowie. Wyodrębniono najczęściej podejmowaną tematykę ilustracji i ustalono autorów większości sygnowanych rycin. Wykazano znaczenie ilustracji dla popularyzacji nauki w czasopismach tego okresu.

Polskie czasopisma popularnonaukowe XIX wieku nie były dotychczas badane pod względem szaty graficznej. Podjęcie szczegółowych analiz z tego zakresu ma na celu prześledzenie rozwoju grafiki tego typu czasopism od XVIII do XX wieku, wskazanie najczęściej podejmowanej w ilustracjach tematyki, powiązań obrazów z tekstami oraz, w dalszej perspektywie — wykazania wartości artystycznych i edukacyjnych ilustracji.

W artykule przedstawiono wyniki badań szaty graficznej dziewiętnastu XIX-wiecznych czasopism, reprezentatywnych zarówno pod względem wymienionych zagadnień, jak i popularnonaukowego typu periodyków. Do analizy zastosowano zmodyfikowany schemat badawczy opracowany przez Wiktora Frantza, natomiast typologii ilustracji dokonano według klasyfikacji tematycznej Krzysztofa Krużela.

Badaniami objęto następujące tytuły prasowe: „Dziennik Podróży Lądowych i Morskich” (1827), „Kolumb” (1828-1829), „Skarbiec dla Dzieci” (1830), „Przyjaciel Ludu” (1834-1849), „Magazyn Powszechny” (1834-1844), „Magazyn dla Dzieci” (1835-1836), „Muzeum Domowe” (1835-1837 oraz 1838-1839), „Nowy Kolumb” (1839), „Księga Świata” (1851-1863), „Przyroda i Przemysł” (1856-1858), „Skarbczyk Domowy” (1863), „Wędrowiec” (1863-1906), „Odczyty Popularne z Nauk Przyrodniczych i Ekonomiczno-Społecznych dla Rzemieślników i Przemysłowców” (1865), „Przyrodnik” (1871-1873), „Przyroda i Przemysł” (1872-1881), „Świat” (1876-1881), „Zdrowie” (1877/78-1879/80), „Przyrodnik” (1879-1887) oraz „Wszechświat” (1882-1914). Podstawowym zadaniem polskich czasopism popularnonaukowych w XIX wieku było upowszechnianie w społeczeństwie zdobyczy światowej nauki i techniki. Ilustracje miedziorytowe, stalorytowe, litograficzne, a następnie drzeworytowe o różnorodnej tematyce, stanowiące ważny element objaśniający i dopowiadający w stosunku do tekstu, swą obecność zawdzięczały wydawcom oraz redaktorom — świadomym, że tekst popularyzujący naukę, uzupełniony ilustracją techniczną, wzbogacał stronę wizualną pisma, przez co znacznie rozszerzał krąg odbiorców oraz wzmacniał jego wartość edukacyjną.